Gatunki zwierząt i roślin chronione w Polsce.

 Zapraszamy do przeczytania naszego artykułu :)

"RETENCJA PO ŚLĄSKU. Lokalne przejawy globalnych problemów"

W naszym artykule chcieliśmy się zastanowić nad wpływem klimatu na zasoby wodne
w środowisku. Nasze rozważania ograniczyły się do obszaru Śląska, a naszym ekspertem została mgr inż. Alicja Niemczykowska, asystent projektanta/inżynier budowy zajmująca się technologią wody
i ścieków w AQUA SEEN Sp. z o. o. Punktem wyjścia naszych rozważań było pytanie: czy klimat wpływa na gospodarkę wodną na świecie? Nasz ekspert uważa, że klimat wpływa pośrednio na gospodarkę w każdym ujęciu. „ - Już kilka lat temu w Kalifornii przyjęto sobie za cel - w odpowiedzi na silną suszę - ograniczenie zużycia wody. Tegoroczna susza pokazuje jednak, że nie pozwoliło to uniknąć skali żywiołu. Zmiany klimatu, szczególnie w przypadku jego ocieplenia, powodują zwiększone parowanie, które wymusza zwiększenie racjonalnego zużycia wody, racjonalne jej użycie
w ogóle ze względu na ujemny bilans wody – więcej jej tracimy z parowaniem, niż zyskujemy
w trakcie opadów. Niestety, problem z dostępem do wody będzie narastał, a widmo wojen o dostęp do wody oraz migracji na masową skalę spowodowanej brakiem tego dostępu wisi nad wieloma krajami
i obawiam się, że jeszcze w tym wieku staniemy w obliczu globalnych problemów, na które kompletnie nie jesteśmy przygotowani”.

Województwo śląskie położone jest w południowej części Polski i zajmuje powierzchnię 12 333 km2, co stanowi 3,97% powierzchni kraju. Województwo w przeważającej części położone jest
w zlewisku Morza Bałtyckiego. Przez południowo -zachodni fragment województwa przebiega tzw. europejski dział wodny, który oddziela zlewisko Morza Bałtyckiego od zlewiska Morza Czarnego. Ponadto Śląskie jest jedynym w Polsce województwem, przez które przepływają zarówno Wisła, jak
i Odra. Na terenie województwa śląskiego bardzo zróżnicowany jest układ powierzchniowej sieci hydrograficznej, charakteryzuje się dużą zmiennością przestrzenną i czasową naturalnych zasobów wodnych. W znacznej części województwa śląskiego, na rozkład i wielkość tych zasobów w istotny sposób wpływają czynniki antropogeniczne w obszarach miejsko – przemysłowych położonych
w obrębie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, tj. w obrębie dorzecza Odry: Kłodnicy i jej dopływów, dorzecza Wisły: Przemszy i jej dopływów oraz Rybnickiego Okręgu Węglowego: Rudy
z Nacyną, Szotkówki i jej dopływów. Zarówno naturalne ukształtowanie obszaru województwa śląskiego, jak i różnorodna skala oddziaływań antropogenicznych (między innymi: szczelna zabudowa koryt rzecznych, regulacja i skanalizowanie cieków, budowa zbiorników, pobory wód, zrzuty wód
i ścieków, działalność górnicza) powoduje, że płynące przez teren województwa śląskiego rzeki mają urozmaicony charakter: od typowo górskich do nizinnych. Zgodnie z zapisami ustawy — Prawo wodne (tekst jednolity: Dz. U. z 2015 r., poz. 469 z późniejszymi zmianami), na podstawie której określono obowiązujące w Polsce zasady systemowego zarządzania zasobami wodnymi oraz podział Polski na obszary dorzeczy i regionów wodnych, w granicach województwa śląskiego można wyróżnić 7 podstawowych zlewni: Dorzecze Wisły – zlewnie: Małej Wisły, Pilicy, Soły; Dorzecze Odry – zlewnie: Górnej Odry, Małej Panwi, Warty; Dorzecze Dunaju – region wodny Czadeczki. Na obszarze województwa śląskiego liczba naturalnych zbiorników wodnych jest stosunkowo niewielka z uwagi na znaczne deniwelacje terenu górskiego i staroglacjalnego charakteru rzeźby na pozostałym obszarze. Naturalne zbiorniki wodne tworzą niewielkie, często okresowe jeziorka fluwialne (meandrowe, starorzecza), eoliczne i osuwiskowe. Są bezodpływowe, zasilane głównie przez opady atmosferyczne
i płytko zalęgające wody podziemne, często okresowo wysychają. W województwie śląskim występuje kilka tysięcy antropogenicznych zbiorników wodnych o różnej genezie, powstałych wskutek celowej (m.in. zbiorniki zaporowe, poeksploatacyjne, betonowe), jak również niezamierzonej działalności człowieka (m.in. zbiorniki w nieckach osiadania). Zbiorniki wodne występujące na tym terenie są najczęściej obiektami wielofunkcyjnymi i spełniają zadania: przeciwpowodziowe (m.in. zbiorniki: Goczałkowice, Żywiecki, Przeczyce, Kuźnica Warężyńska, Kozłowa Góra, Dzierżno Duże, Poraj), zaopatrzenia w wodę (m.in. zbiorniki: Goczałkowice, Dziećkowice, Kozłowa Góra, Czaniec i Wisła Czarne), energetyczne (m.in. Żywiecki i Międzybrodzki, Rybnicki), rekreacyjne (m.in. Pławniowice, Pogoria I, Pogoria III), hodowlane, eksploatacyjne, przeciwpożarowe, chłodnicze (m.in. Rybnicki),
a dawniej również militarno-obronne (Kozłowa Góra). W obszarze woj. śląskiego użytkowe wody podziemne występują w utworach: czwartorzędu, trzeciorzędu, kredy, jury, triasu, karbonu i dewonu oraz podrzędnie permu,
a obszary charakteryzujące się największymi ich zasobami wodnymi oraz najlepszymi warunkami hydrogeologicznymi są wyszczególnione poprzez wydzielenie ponad dwudziestu tzw. głównych zbiorników wód podziemnych. Na terenie województwa śląskiego badania przeprowadzono w 81 punktach pomiarowych obejmujących 22 jednolite części wód podziemnych. W 32 przypadkach pomiary dotyczyły wód wgłębnych, w 45 – wód gruntowych, a w jednym źródła. W wyniku badań stwierdzono, że w przeważającej większości wody podziemne charakteryzują się dobrym stanem chemicznym (79%). Ogólnie zasoby wód podziemnych i powierzchniowych terenu województwa śląskiego w skali kraju charakteryzują się wartościami powyżej średniej. Ze względu na duże zróżnicowanie warunków hydrogeologicznych i hydrologicznych występuje tu ich rejonizacja od bardzo wysokich
w rejonie północnym województwa do niskich w części centralnej i południowej. Zdecydowana większość zwłaszcza dużych ujęć wód podziemnych jest zlokalizowana w regionalnych szczelinowo – krasowych i szczelinowych strukturach wodonośnych, w korzystnych warunkach zasilania. Zagrożenie jakości wód podziemnych powodowane jest oddziaływaniem różnorodnych ognisk zanieczyszczeń. Specyficznym zanieczyszczeniem wód podziemnych poziomu górnojurajskiego na północ i północny zachód od Częstochowy jest chrom pochodzący z wypłukiwania niezabezpieczonych hałd odpadów poprodukcyjnych Zakładów Chemicznych w Aniołowie i w Rudnikach. Duże zagrożenie dla wód triasowych stanowią ogniska zanieczyszczeń różnego typu występujące na obszarze konurbacji górnośląskiej. Szczególny wpływ na jakość wód wywierają żelazo i mangan (pochodzenia naturalnego) oraz związki azotu (pochodzące z działalności człowieka).

            W Polsce, jak i na terenie Śląska, dużym problemem jest zjawisko suszy. Jest to obniżenie dostępności wody poniżej normy dla danego obszaru. Oddziaływanie suszy zależy od czasu trwania, natężenia, zasięgu i podatności środowiska na jej ujemne działanie. Susza różni się od innych katastrof, ponieważ trudno jest określić kiedy dokładnie się zaczęła, skończyła oraz jej zasięg terytorialny.

W Polsce zazwyczaj susze różnego typu (meteorologiczna, hydrologiczna, rolnicza)  występują równocześnie. Bezpośrednim skutkiem są zaburzenia bilansu wodnego
w zlewniach. Polska należy do krajów, które mają ubogie zasoby wodne. Jest to wynikiem warunków klimatycznych oraz ukształtowania terenu. Obserwuje się ciągi lat suchych z niedoborem opadów, a po nich ciąg lat mokrych. To zjawisko występuje mniej więcej raz na 2 - 3 lata. Spowodowana bywa ciepłym i suchym powietrzem w okresie wegetacyjnym oraz poprzedzającymi niskimi opadami. Na Śląsku susze atmosferyczne występują najczęściej w rejonie Niziny Śląskiej. Najsilniejsza susza
w Polsce miała miejsce w 1992 roku. Stan wód znacznie się obniżył. Brak wody zaobserwowano
w studniach, a zbiorniki retencyjne zostały napełnione zaledwie w 40 procentach. Takie warunki sprzyjają zagrożeniu pożarem w obszarach leśnych oraz ogromnemu wzrostowi liczby pożarów. Ze względu na różnorodny charakter suszy nie można sprecyzować jednego wzorca przeciwdziałania skutków suszy. Podstawowym narzędziem pozostaje racjonalna polityka ograniczania poborów
i zrzutów przez użytkowników, a w odniesieniu do wody pitnej dla ludności należy przewidzieć możliwość uruchomienia rezerw wód podziemnych. By mądrze i racjonalnie wykorzystywać zasoby wodne, należy wszelkie prace związane ze zmianą stosunków wodnych prowadzić w sposób systemowy. Konieczne jest wzięcie pod uwagę czynników występujących na danych siedliskach. Jakiekolwiek inwestycje ingerujące w środowisko naturalne powinny być programowane
i projektowane przy równoczesnym czynnym udziale szeregu specjalistów, zarówno techników, jak
i przyrodników.

Retencja wody jest to magazynowanie wody w celu ograniczenia zasobów w czasie suszy
i powodzi. Jednym z celów małej retencji jest wydłużenie czasu obiegu wodnego z zawartością zanieczyszczeń. Dużą rolę odgrywają tereny podmokłe lub zalewane tereny niezagospodarowane, ponieważ zachodzą tam zmiany biochemiczne i chemiczne, podczas których dochodzi do rozkładu związków zanieczyszczających wodę. Małą retencje dzielimy na:

·        krajobrazową (siedliskową) – wynikającą z ukształtowania terenu zlewni rzecznej oraz jej zagospodarowania i użytkowania,

·        glebową – polegającą na magazynowania wody w strefie nienasyconej profilu glebowego,

·        wód podziemnych - magazynowanie wody w warstwach wodonośnych pierwszego i dalszych poziomów,

·        wód powierzchniowych - gromadzenie wody w zbiornikach wodnych i ciekach, na których wykonano budowle umożliwiające regulację poziomów i odpływów wody. Jest to tzw. retencja niesterowalna, która wpływa na zmianę obiegu wody w zlewni, jednak tej zmiany nie można regulować na bieżąco.

          Zachowanie naturalnych obszarów wodno-błotnych ma kluczowe znaczenie dla zabezpieczenia wielu rzadkich i ginących gatunków roślin i zwierząt. Retencję wód powierzchniowych, wilgoci glebowej i wód podziemnych, aby spowolnić obieg wody w zlewni, możemy uzyskać poprzez działania o charakterze technicznym, planistycznym i agrotechnicznym. Do tego typu działań można zaliczyć m.in.:

·        kształtowanie odpowiedniego układu pól ornych, użytków zielonych i lasów,

·        tworzenie roślinnych pasów ochronnych (krzewy, drzewa) oraz zadarnionych pasów spływu wód powierzchniowych,

·        odtwarzanie użytków ekologicznych, w tym mokradeł, oczek wodnych itp.,

·        ochronę i odpowiednie zagospodarowanie obszarów zasilania wód podziemnych,

·        prawidłowe projektowanie infrastruktury komunikacyjnej. Dla poprawy jakości oraz ilości wody istotne znaczenie ma również stosowanie odpowiednich metod agrotechnicznych. 

          Kolejne pytanie, które zadaliśmy naszemu ekspertowi to czy jest sens budowania zbiorników małej retencji na terenie województwa śląskiego? Zdaniem pani Niemczykowskiej, mała retencja to bardzo ważny punkt dbania o gospodarkę wodną, nie tylko w ujęciu lokalnym,

choć w takiej skali chyba najlepiej widoczne. W jej opinii jest sens budowania jak największej ilości zbiorników i obiektów tego typu - tylko zatrzymując maksymalną ilość wody uda nam się przeciwdziałać suszy, tylko stwarzając miejsca magazynowania wody maksymalnie zbliżone do naturalnych umożliwimy powrót do prawidłowego obiegu wody w przyrodzie. Każde oczko wodne to niewielki rezerwuar wody - im ich więcej, tym większa ich siła.

          Dla województwa śląskiego stworzono program małej retencji, który ma celu poprawę stosunków wodnych poprzez takie działania jak: budowa, rozbudowa, modernizacja, remonty zbiorników wodnych, stawów rybnych i systemów melioracji wodnych, działania na rzecz kształtowania krajobrazu w formie sprzyjającej naturalnej retencji wód, w tym zakładanie i ochrona zadrzewień i zakrzewień śródpolnych, oczek wodnych i innych elementów krajobrazu itp. działania na rzecz zwiększenia i ochrony retencji korytowej, zwiększanie lesistości, zakładanie i ochrona stref buforowych (pasów zieleni średniej i wysokiej) w sąsiedztwie cieków i zbiorników wodnych itp. Zdaniem pani Niemczykowskiej program małej retencji dla województwa śląskiego, jak każde działanie zwiększające świadomość dotyczącą problemów związanych z gospodarowaniem wodami oraz wpływające na realne działania jest na wagę złota. Zgodnie z programem małej retencji dla naszego województwa celem jest zatrzymanie wody oraz spowolnienie jej spływu - książkowy wręcz przykład małej retencji. „ - Na papierze projekt wygląda świetnie, niemniej, jako mieszkaniec Śląska nie odczułam jeszcze wielkiej poprawy. Według mnie rokowania są dobre - myślę, że na weryfikację rezultatów programu przyjdzie nam poczekać jeszcze kilka lat”.

          Na koniec zadaliśmy pytanie: jaki jest istotny związek pomiędzy zmianami klimatu
a zmniejszaniem się zasobów wodnych (między innymi na terenie Śląska)? Otrzymaliśmy odpowiedź, że największe oddziaływanie pomiędzy klimatem a ilością zasobów wodnych obserwowane jest przez zwiększenie się temperatury, powodującej zwiększone parowanie, co w połączeniu z brakiem możliwości naturalnego retencjonowania wody oraz jej szybkim spływem do kanalizacji czy do rzek (regulacja rzek, powszechne betonowanie dużych powierzchni, wycinka drzew, rezygnacja z łąk) powoduje zubożenie zasobów wodnych danego regionu - tracimy dużo więcej wody niż jesteśmy
w stanie zatrzymać. Woda ma wiele ciekawych właściwości, do których ewolucyjnie przyzwyczaiły się organizmy żywe i dla których jest ona niezbędna. Dzięki dużej pojemności cieplnej woda jest w stanie magazynować i oddawać ciepło w inny sposób niż ląd, co sprzyja łagodniejszemu klimatowi, w którym występuje mniej ekstremalnych zjawisk pogodowych. Sąsiedztwo zbiorników wodnych powoduje, że średnia temperatura minimalna w chłodniejszych miesiącach (jesienią oraz zimą) jest wyższa o kilka stopni, co wydłuża okres wegetacyjny, sprzyjając rolnictwu. Z drugiej strony, odpowiedzią włodarzy wielu miast (i rządzących w ogóle) na pogarszającą się sytuację jest m.in. zabudowa zbiorników retencyjnych - czy uruchamianie takich właśnie programów, jak program małej retencji dla poszczególnych województw, także wpływ jest dwukierunkowy, choć to jednak człowiek musi podporządkować się woli natury.