Szczepienia-ratunek dla milionów

Szczepienia-ratunek dla milionów

                W dawnych czasach, przed pierwszymi sukcesami w zakresie szczepień, choroby zakaźne

rozprzestrzeniały się bardzo szybko i zbierały niemałe żniwo. Wystarczył jeden kontakt z osobą

zakażoną, a mogła wymrzeć cała wioska.

Słusznie zauważono, że istnieje związek pomiędzy narażeniem na daną chorobę, a nabytą

odpornością. Osoby, które przeżyły chorobę nie zarażały się ponownie. W związku z tym szukano

różnych rozwiązań, których celem było wywołanie choroby o łagodnym przebiegu, dzięki czemu

osoba uzyskiwała czynną odporność.

Na przykład w średniowiecznych Chinach w walce z ospą wykorzystywano proszek ze strupów lub

ropy osoby, która łagodnie zniosła chorobę. W Indiach w ramach profilaktyki zakładano ubrania i

wkłuwano igły z ropą zakażonego. Nie potrzeba wspominać o efektywności takich metod-była ona

znikoma. Niekiedy takie próby kończyły się zgonem, a nawet wybuchem epidemii ospy. Jednak

zacznijmy od kluczowego pytania.

Jak działa szczepionka? „Szczepionka stymuluje reakcję układu odpornościowego imitując

naturalną infekcję i tworzy „pamięć”, odporność organizmu dla danej choroby, nie wywołując jej.”

Większość szczepionek zawiera mocno osłabioną lub „zabitą” formę wirusów lub bakterii, które

zazwyczaj wywołują chorobę, albo małą część wirusa lub bakterii. Zwie się to antygenem.

Organizm rozpoznaje go jako obcy i niszczy-jest to odpowiedź ze strony układu immunologicznego.

W ten sposób działają szczepionki tradycyjne (zawierające już gotowy antygen), jak i szczepionki

mRNA lub wektorowe (zawierające informację o produkcji antygenu).

Szczepienia są niezbędne dla społeczeństwa, ponieważ samo przestrzeganie higieny, czysta woda i

żywność, nie są wystarczającymi środkami do zapobiegnięcia chorób zakaźnych. Wykonane u

większości społeczeństwa powodują tworzenie się odporności zbiorowej. Pomagają one zmniejszyć

zapadalność i śmiertelność związaną z zakażeniami, na co dowodem są Stany Zjednoczone, gdzie

zauważono 99% spadek wyżej wspomnianych zapadalności i śmiertelności w związku z

kilkunastoma chorobami. Domniemywa się, że co roku ratują 6 milionów osób. I co bardzo ważne,

dzięki szczepieniom spada ryzyko powikłań związanymi z chorobami infekcyjnymi! Na przykład

takich jak zespół różyczki wrodzonej, marskość wątroby i rak wątrobowokomórkowy w następstwie

HBV czy trwałe powikłania neurologiczne w konsekwencji świnki, odry czy Haemophilus

influenzae. Dodatkowym i pobocznym plusem szczepień są ogromne oszczędności publicznych

pieniędzy włożonych w ochronę zdrowia w państwie.

„W krajach niskiego i średniego przychodu każdy dolar zainwestowany w szczepionki przynosi

średnio 44 dolary oszczędności. Większość z tych oszczędności to efekt szczepionki na odrę, która

kosztuje dużo (70 mld $ na 94 państwa w badaniu), ale oszczędności z jej zastosowania są

olbrzymie (4200 mld $).”

Czasem budzą się w nas wątpliwości dotyczące składu, który jest bardzo przejrzysty.

W skład przykładowej szczepionki wchodzą:

A. antygen,

B. adiuwanty-substancje modulujące odpowiedź immunologiczną. Innym zadaniem adiuwanta

może być opóźnianie uwalniania zastosowanego antygenu z miejsca jego podania,

C. środki konserwujące – są wykorzystywane w celu zapobieżeniu namnażania się w preparacie

bakterii i grzybów,

D. substancje pomocnicze i stabilizujące – są dodawane w celu ochrony preparatu przed wpływem

niskich lub wysokich temperatur, zapobiegają także przyleganiu substancji czynnych do ściany

fiolki. W tym celu stosuje się białka, pochodne aminokwasów i aminokwasy oraz cukry na

przykład sacharozę i laktozę.

Od pierwszych dwóch zależy skuteczność danego szczepienia, ale liczą się również podanie oraz

stan osoby przyjmującej szczepionkę Jednak dla większości szczepionek ocenia się ją na poziomie

85–98%. Dla różyczki i odry po 20 latach wynosi 99%, a ok. 90–95% dla świnki.

Natomiast istnieje również druga strona medalu-przeciwwskazaniami do szczepień są:

-wstrząs anafilaktyczny po poprzednich szczepieniach

-alergia na którykolwiek ze składników (dotyczy wszystkich szczepionek)

-zaburzenia odporności, według WHO

-ostre choroby z gorączką lub bez (z gorączką powyżej 38,5 °C)

-okres inkubacji choroby zakaźnej

-ciąża, według zaleceń WHO w przypadku szczepionek: OPV, na odrę i żółtą febrę,

Znowuż żeby nie mylić mniej lub bardziej nasilonych skutków ubocznych lub

chorób przeciwwskazaniami na pewno nie są: odczyny miejscowe i choroba z łagodną

gorączką po poprzednim szczepieniu, biegunka albo zakażenia górnych dróg oddechowych z

gorączką poniżej 38,5 °C, alergia, astma, atopia, wcześniactwo, niedożywienie, występowanie

drgawek u bliskich krewnych, trwanie antybiotykoterapii lub leczenie się niewielkimi ilościami

sterydów, zapalenia skóry, wypryski i miejscowe zakażenia przewlekłe choroby płuc, serca, wątroby

i nerek (w okresie wyrównywania), choroby układu nerwowego przy stabilnym stanie

neurologicznym oraz żółtaczka noworodków.

Dowody i badania naukowe twierdzą, iż szczepienia nie mają żadnego związku z autyzmem i jest to

jeden z najważniejszych wynalazków ludzkości.

Poniżej przedstawiam listę chorób, na które szczepienia są dostępne w Polsce.

Błonica

Cholera

COVID-19

Dur brzuszny

Grypa

Gruźlica

Haemophilus influenzae typ b (Hib)

HPV- Ludzki wirus brodawczaka

Japońskie zapalenie mózgu

Krztusiec

Kleszczowe zapalenie mózgu

Meningokoki (serotypy A, B, C, W135, Y)

Nieswoista szczepionka bakteryjna

Odra

Ospa wietrzna

Pałeczka ropy błękitnej

Poliomyelitis (IPV)

Pneumokoki

Rotawirus

Różyczka

Świnka

Tężec (T- składnik tężcowy)

Wścieklizna

Wirusowe zapalenie wątroby typu A (wzw A)

Wirusowe zapalenie wątroby typu B (wzw B)

Żółta gorączka

Źródła:

• www.szczepienia.pzh.gov.pl

• ↑ Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Na czym polega odporność poszczepienna, szczepienia.pzh.gov.pl, 16 października 2018.

• ↑ Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Dlaczego nabycie odporności poprzez szczepienie jest bezpieczniejsze niż choroba,

szczepienia.pzh.gov.pl, 16 października 2018.

• ↑ Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Co to są niepożądane odczyny poszczepienne str. 2, szczepienia.pzh.gov.pl, 6 marca 2019

[dostęp 2019-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-25].

• ↑ Robert M Wolfe, Lisa K Sharp, Anti-vaccinationists past and present, „BMJ : British Medical Journal”, 325 (7361), 2002, s. 430–432, PMID: 12193361,

PMCID: PMC1123944.

• ↑ Gregory A. Poland, Robert M. Jacobson, The Age-Old Struggle against the Antivaccinationists, 12 stycznia 2011, DOI: 10.1056/nejmp1010594 [dostęp

2021-09-12] (ang.).

• ↑ Understanding those who do not understand: a brief review of the anti-vaccine movement, „Vaccine”, 19 (17-19), 2001, s. 2440–2445, DOI: 10.1016/

S0264-410X(00)00469-2 [dostęp 2021-09-12] (ang.).

• ↑ A. K. Marchewka, A. Majewska, G. Młynarczyk. Działalność ruchu antyszczepionkowego, rola środków masowego komunikowania oraz wpływ poglądów

religijnych na postawę wobec szczepień ochronnych. „Postępy Mikrobiologi”. 54 (2/2015), s. 95–102, 2015. Polskie Towarzystwo Mikrobiologów. ISSN 2545-3149.

• ↑ Skocz do:

a b c d e f g h i j k l m n o p Inaya Hajj Hussein i inni, Vaccines Through Centuries: Major Cornerstones of Global Health, „Frontiers in Public Health”, 3 (263), 2015,

s. 269, DOI: 10.3389/fpubh.2015.00269, PMID: 26636066, PMCID: PMC4659912.

• ↑ Skocz do:

a b Edward A. Belongia, M.D. & Allison L. Naleway. Smallpox Vaccine: The Good, the Bad, and the Ugly. „Clinical Medicine & Research”. 1 (2), s. 87–92, 2003.

PMCID: PMC1069029.

• ↑ Skocz do:

a b c d e f g lek. med. Kinga Kowalska-Duplaga: O szczepieniach. mp.pl – Pediatria, 18 grudnia 2001. [dostęp 3 lipca 2017]. [zarchiwizowane z tego adresu (28 lipca

2017)]. Ekran blokujący w archiwum można zamknąć (po zamknięciu górnego paska nawigacji), znika też sam po ~25 sek.

• ↑ Stern A.M., Markel H. The history of vaccines and immunization: familiar patterns, new challenges. „Health Affairs”. 24 (3), s. 611–621, maj–czerwiec 2005.

DOI: 10.1377/hlthaff.24.3.611. PMID: 15886151.

• ↑ Barme M., Tsiang H. [Evolution of human anti-rabies vaccines from Pasteur to the present]. „Bulletin de L’Académie Nationale de Médecine”. 179 (5), s. 1023–

1032, 1995. PMID: 7583456 (fr.).

• ↑ Gröschel D.H., Hornick R.B. Who introduced typhoid vaccination: Almroth Write or Richard Pfeiffer?. „Reviews of Infectious Diseases”. 3 (6), s. 1251–1254,

1981.

• ↑ Skocz do:

a b Jack Challoner i inni: 1001 wynalazków które zmieniły świat. 2009, s. 574. ISBN 978-83-245-9604-1.

• ↑ Simona Luca, Traian Mihaescu, History of BCG Vaccine, „Mædica”, 8 (1), 2013, s. 53–58, PMID: 24023600, PMCID: PMC3749764.

• ↑ Skocz do:

a b c d e f g h i j k l m n Jakub Gołąb, Marek Jakóbisiak, Witold Lasek: Immunologia. PWN, 2002, s. 358–371. ISBN 83-01-13737-1.

• ↑ Skocz do:

a b WHO: Questions and answers on immunization and vaccine safety. 2017. [dostęp 2017-07-10]. [zarchiwizowane z tego adresu].

• ↑ Skocz do:

a b c d e f g h i F.E. Andre, R. Booy, H.L. Bock, J. Clemens i inni. Vaccination greatly reduces disease, disability, death and inequity worldwide. „Bull World Health

Organ”. 86 (2), s. 140–146, 2008. PMID: 18297169.

• ↑ J. Ehreth. The global value of vaccination. „Vaccine”. 21 (7–8), s. 596–600, Jan 2003. PMID: 12531324.

• ↑ Impact of vaccines universally recommended for children--United States, 1990-1998. „MMWR Morb Mortal Wkly Rep”. 48 (12), s. 243–248, 1999. PMID:

10220251.

• ↑ W. Zhou, V. Pool, J.K. Iskander, R. English-Bullard i inni. Surveillance for safety after immunization: Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS)-

United States, 1991-2001. „MMWR Surveill Summ”. 52 (1), s. 1–24, 2003. PMID: 12825543.

• ↑ Global Advisory Committee on Vaccine Safety, 3-4 December 2003. „Wkly Epidemiol Rec”. 79 (3), s. 16–20, 2004. PMID: 15024856.

• ↑ Vaccines save up to 44 dollars to the dollar (ang.). ResearchGate. [dostęp 2017-07-01].

• ↑ U.B. Schaad, R. Mütterlein, H. Goffin. Immunostimulation with OM-85 in children with recurrent infections of the upper respiratory tract: a double-blind,

placebo-controlled multicenter study. „Chest”. 122 (6), s. 2042–2049, 2002. PMID: 12475845.

• ↑ Skocz do:

a b c d e John M. Walker, Ralph Rapley: Molecular Biology and Biotechnology. Royal Society of Chemistry, 2009, s. 338–342. ISBN 978-0-85404-125-1.

• ↑ Skocz do:

a b c Brian K. Nunnally, Vincent E. Turula, Robert D. Sitrin: Vaccine Analysis: Strategies, Principles, and Control. Springer, 2014, s. 3–10.

ISBN 978-3-662-45024-6.

• ↑ Skocz do:

a b c d e f g h Types of Vaccines. W: Vaccine Safety Basics [on-line]. World Health Organisation. [dostęp 2 lipca 2017].

• ↑ Brian K. Nunnally, Vincent E. Turula, Robert D. Sitrin: Vaccine Analysis: Strategies, Principles, and Control. Springer, 2014, s. 45–53.

ISBN 978-3-662-45024-6.

• ↑ Skocz do:

a b J.K. Sinha, S. Bhattacharya: A Text Book of Immunology. Academic Publishers, 2006, s. 317. ISBN 978-81-89781-09-5.

• ↑ Skocz do:

a b Anna Jarząb, Michał Skowicki, Danuta Witkowska. Szczepionki podjednostkowe – antygeny, nośniki, metody koniugacji i rola adiuwantów. „Postepy Hig Med

Dosw”, 2013.

• ↑ A. Vartak, S.J. Sucheck. Recent Advances in Subunit Vaccine Carriers. „Vaccines (Basel)”. 4 (2), 2016. DOI: 10.3390/vaccines4020012. PMID: 27104575.

• ↑ Skocz do:

a b c d e f g Andrzej Szczeklik, Piotr Gajewski: Interna Szczeklika 2014. Kraków: Medycyna Praktyczna, 2014, s. 2388–2391. ISBN 978-83-7430-405-4.

• ↑ Skocz do:

a b c Samuel Ghebrehewet, Alex G. Stewart, David Baxter, Paul Shears, David Conrad, Merav Kliner: Health Protection: Principles and practice. Oxford University

Press, 2016, s. 194–197. ISBN 978-0-19-106265-0.

• ↑ Skocz do:

a b WHO | Six common misconceptions about immunization, www.who.int [dostęp 2017-07-02].

• ↑ NHS Choices, MMR: frequently asked questions – Vaccinations – NHS Choices, www.nhs.uk [dostęp 2017-07-02] (ang.).

• ↑ Skocz do:

a b c d Melinda Wenner Moyer. Uniwersalna szczepionka?. „Świat Nauki”. 7/2019 (335), s. 34-41, 2019 (pol.).

• ↑ Peter Aaby i in.. Vaccine Programmes Must Consider Their Effect on General Resistance. „BMJ”. 344, 2012-06-14 (ang.).

• ↑ Julian Higgins. Association of BCG, DTP, and measles containing vaccines with childhood mortality: systematic review. „BMJ”. 355, 2016. DOI: 10.1136/

bmj.i5170 (ang.).

• ↑ Peter Aaby i in.. Non-specific beneficial effect of measles immunisation: analysis of mortality studies from developing countries. „BMJ”, s. 481-485, 1995 (ang.).

• ↑ S. Sorup i in.. Live vaccine against measles, mumps, and rubella and the risk of hospital admissions for nontargeted infections. „JAMA”, s. 826-835, 2014 (ang.).

• ↑ Søren Wengel Mogensen i in.. The introduction of diphtheria-tetanus-pertussis and oral polio vaccine amon young infants in an urban african community: a

natural experiment. „EBiomedicine”. 17, s. 192-198, 2017 (ang.).

• ↑ Mihai Netea i in.. Trained Immunity: A Memory for Innate Host Defense. „Cell Host & Microbe”. 9 (5), s. 355-361, 2011-05-19. DOI: 10.1016/

j.chom.2011.04.006 (ang.).

• ↑ Johanneke Kleinnijenhuis i in.. Bacille Calmette-Guérin induces NOD2-dependent nonspecific protection from reinfection via epigenetic reprogramming of

monocytes. „PNAS”. 109 (43), s. 17537-17542, 2012-10-23. DOI: 10.1073/pnas.1202870109 (ang.).

• ↑ Skocz do:

a b Rob Arts i in.. BCG vaccination protects against experimental viral infection in humans through the induction of cytokines associated with trained immunity.

„Cell Host & Microbe”. 23 (1), s. 89-100, 2018-01-18 (ang.).

• ↑ Mihai Netea, Jos van der Meer. Trained immunity: an ancient way of remembering. „Cell Host & Microbe”. 21 (3), s. 297-300, 2017-03-08 (ang.).

• ↑ Skocz do:

a b c d e World Health Organisations: CONTRAINDICATIONS. W: Vaccine Safety Basics [on-line]. [dostęp 2 lipca 2017].

• ↑ Skocz do:

a b c d Contraindications and Precautions. W: Vaccine Recommendations and Guidelines of the ACIP [on-line]. Centers for Disease Control and Prevention, 20

kwietnia 2017. [dostęp 2 lipca 2017].

• ↑ Skocz do:

a b c d e Clift K., Rizzolo D. Vaccine myths and misconceptions. „Journal of the American Academy of PAs”. 27 (8), s. 21–25, 2014. DOI:

10.1097/01.JAA.0000451873.94189.56.

• ↑ More Proof That Vaccines Don’t Cause Autism, „Newsweek”, 2 października 2015 [dostęp 2017-07-01] (ang.).

• ↑ Skocz do:

a b Peltola H., et al.. No Evidence for Measles, Mumps, and Rubella Vaccine-Associated Inflammatory Bowel Disease or Autism in a 14-year Prospective Study.

„The Lancet”. 351, s. 1327–1328, 1998.

• ↑ Taylor B., Miller E., Farrington C.P., Petropoulos M.C., Favot-Mayaud I., Li J., Waight P.A. Autism and Measles, Mumps, and Rubella Vaccine: No

Epidemiological Evidence for a Causal Association. „Lancet”. 353 (9169), s. 2026–2029, 1999-06-12. DOI: 10.1016/S0140-6736(99)01239-8. PMID: 10376617.

• ↑ Skocz do:

a b CP Farrington,E Miller,B Taylor. MMR and autism: further evidence against a causal association. „Vaccine”. 19 (27), s. 3632–3635, 2001. PMID: 11395196.

• ↑ Taylor B., Miller E., Lingam R., Andrews N., Simmons A., Stowe J. Measles, Mumps, and Rubella Vaccination and Bowel Problems or Developmental

Regression in Children with Autism: Population Study. „British Medical Journal”. 324 (7334), s. 393–396, 2002. PMID: 11850369.

• ↑ Kreesten Meldgaard Madsen, M.D., Anders Hviid, M.Sc., Mogens Vestergaard, M.D., Diana Schendel, Ph.D., Jan Wohlfahrt, M.Sc., Poul Thorsen, M.D., Jørn

Olsen, M.D. & Mads Melbye. A Population-Based Study of Measles, Mumps, and Rubella Vaccination and Autism. „The New England Journal of Medicine”.

347, s. 1477–1482, 2002. DOI: 10.1056/NEJMoa021134.

• ↑ Chen W., Landau S., Sham P., Fombonne E. No evidence for links between autism, MMR and measles virus. „Psychological Medicine”. 34 (3), s. 543–553,

2004.

• ↑ Klein K.C., Diehl E.B. Relationship between MMR Vaccine and Autism. „The Annals of Pharmacotherapy”. 38 (7–8), s. 1297–1300, 2004.

• ↑ Skocz do:

a b Anders Hviid i inni, Measles, Mumps, Rubella Vaccination and Autism, „Annals of Internal Medicine”, 2019, DOI: 10.7326/M18-2101 [dostęp 2019-03-09]

(ang.).

• ↑ Kaye J.A., et al.. Mumps, Measles, and Rubella Vaccine and the Incidence of Autism Recorded by General Practitioners: A Time Trend Analysis. „British

Medical Journal”. 322, s. 460–463, 2001.

• ↑ Dales L et al.. Time Trends in Autism and in MMR Immunization Coverage in California. „Journal of the American Medical Association”. 285 (9), s. 1183–

1185, 2001.

• ↑ Anne M. Hurley, Mina Tadrous & Elizabeth S. Miller. Thimerosal-Containing Vaccines and Autism: A Review of Recent Epidemiologic Studies. „The Journal

of Pediatric Pharmacology and Therapeutics”. 15 (3), 2010. PMCID: PMC3018252.

• ↑ Hershel Jick, M.D. & James A. Kaye. Autism and DPT Vaccination in the United Kingdom. „The New England Journal of Medicine”. 350, s. 2722–2723,

2004. DOI: 10.1056/NEJM200406243502623.

• ↑ Miller E., Exposure to thimerosal-containing vaccines in UK children and autism, Immunization Safety Review Committee Meeting 9 of the Institute of

Medicine, Washington, D.C., 9 lutego 2004.

• ↑ Hanna Jaklewicz: Całościowe zaburzenia rozwojowe. W: Irena Namysłowska: Psychiatria dzieci i młodzieży. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Lekarske PZWL,

2012, s. 124–126. ISBN 978-83-200-4421-8.

• ↑ Skocz do:

a b c d R Gasparnini i inni, The „urban myth” of the association between neurological disorders and vaccinations, „Journal of Preventive Medicine and Hygiene”,

56 (1), 2015, E1–E8, PMID: 26789825, PMCID: PMC4718347.

• ↑ Skocz do:

a b Wersja polska: Jeffrey S. Gerber, Paul A. Offit. Vaccines and autism: a tale of shifting hypotheses. „Clinical Infectious Diseases”. 48, s. 456–461, 2009.

• ↑ Skocz do:

a b c d Dubé E., Vivion M., MacDonald N.E. Vaccine hesitancy, vaccine refusal and the anti-vaccine movement: influence, impact and implications. „Expert

Review of Vaccines”. 14 (1), s. 99–117, 2015. DOI: 10.1586/14760584.2015.964212. PMID: 25373435.

• ↑ Andy Coghlan: Banned: doctor who linked MMR vaccine with autism (ang.). New Scientist, 2010-05-24. [dostęp 2018-04-20].

• ↑ Skocz do:

a b Thiomersal Ph Eur, BP, USP material safety data sheet (ang.). Merck, 2005-06-12. [dostęp 2009-12-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007–10–21)].

• ↑ WHO: Thiomersal in vaccines. 2011. [dostęp 2017-07-11]. [zarchiwizowane z tego adresu].

• ↑ CDC: Immunization Safety and Autism – Thimerosal and Autism Research chart. Centers for Disease Control and Prevention, 27 sierpnia 2010. [dostęp 2

lipca 2017].

• ↑ dr med. Ernest Kuchar: Które szczepionki zawierają tiomersal?. mp.pl – Pediatria, 31 maja 2012. [dostęp 2 lipca 2017]. [zarchiwizowane z tego adresu (27 maja

2017)].

• ↑ Thompson, et al.. Early Thimerosal Exposure and Neuropsychological Outcomes at 7 to 10 Years. „New England Journal of Medicine”. 357, s. 1281–1292, 2007.

• ↑ Institute of Medicine: Immunization Safety Review: Vaccines and Autism. The National Academies Press, 2004. ISBN 978-0-309-09237-1.

• ↑ Andrews N., et al.. Thimerosal Exposure in Infants and Developmental Disorders: A Retrospective Cohort Study in the United Kingdom Does Not Support a

Causal Association. „Pediatrics”. 114 (3), s. 584–591, 2004. DOI: 10.1542/peds.2003-1177-L. PMID: 15342825.

• ↑ Stehr-Green P., et al.. Autism and thimerosal-containing vaccines: Lack of consistent evidence for an association. „American Journal of Preventive Medicine”. 25

(2), s. 101–106, 2003.

• ↑ Madsen, et al.. Thimerosal and the Occurrence of Autism: Negative Ecological Evidence From Danish Population-Based Data. „Pediatrics”. 112 (3), s. 604–606,

2003. PMID: 12949291.

• ↑ Heron, et al.. Thimerosal Exposure in Infants and Developmental Disorders: A Prospective Cohort Study in the United Kingdom Does Not Support a Causal

Association. „Pediatrics”. 114 (3), s. 577–583, 2004. DOI: 10.1542/peds.2003-1177-L. PMID: 15342825.

• ↑ Hviid, et al.. Association Between Thimerosal Containing Vaccine and Autism. „Journal of the American Medical Association”. 290 (13), s. 1763–1766, 2003.

DOI: 10.1001/jama.290.13.1763. PMID: 14519711.

• ↑ Gadad et al.. Administration of thimerosal-containing vaccines to infant rhesus macaques does not result in autism-like behavior or neuropathology. „PNAS”.

112 (40), s. 12498–12503, 2015.

• ↑ Skocz do:

a b Tomljenovic L., Shaw C.A. Aluminum vaccine adjuvants: are they safe?. „Current Medicinal Chemistry Journal”. 18 (17), 2011. PMID: 21568886.

• ↑ Skocz do:

a b Romain Kroum Gherardi i inni, Biopersistence and Brain Translocation of Aluminum Adjuvants of Vaccines, „Frontiers in Neurology”, 6 (4), 2015,

DOI: 10.3389/fneur.2015.00004, PMID: 25699008, PMCID: PMC4318414.

• ↑ Skocz do:

a b José G. Dórea. Exposure to Mercury and Aluminum in Early Life: Developmental Vulnerability as a Modifying Factor in Neurologic and Immunologic

Effects. „International Journal of Environmental Research and Public Health”. 12 (2), s. 1295–1313, 2015. PMCID: PMC4344667.

• ↑ Mitkus R.J., King D.B., Hess M.A., Forshee R.A., Walderhaug M.O. Updated aluminum pharmacokinetics following infant exposures through diet and

vaccination. „Vaccine”. 29 (51), s. 9538–9543, 2011. DOI: 10.1016/j.vaccine.2011.09.124. PMID: 22001122.

• ↑ Davis R.L., et al.. Measles-Mumps-Rubella and Other Measles-Containing Vaccines Do Not Increase the Risk for Inflammatory Bowel Disease: A Case-

Control Study from the Vaccine Safety Datalink Project. „Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine”. 155 (3), s. 354–359, 2001.

• ↑ Verreault R., Laurin D., Lindsay J., De Serres G. Past exposure to vaccines and subsequent risk of Alzheimer’s disease. „Canadian Medical Association

Journal”. 165 (11), s. 1495–1498, 2001.

• ↑ Ascherio A., Zhang S.M., Hernán M.A., Olek M.J., Coplan P.M., Brodovicz K., Walker A.M. Hepatitis B vaccination and the risk of multiple sclerosis. „The

New England Journal of Medicine”. 344 (5), s. 327–332, 2001.

• ↑ dr med. Ernest Kuchar: Gdzie zgłosić niepożądany odczyn poszczepienny?. mp.pl Pediatria, 12 kwietnia 2012. [dostęp 2 lipca 2017]. [zarchiwizowane z tego

adresu (29 maja 2017)].

• ↑ Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Biuletyn „Szczepienia ochronne w Polsce”.

• ↑ Rosa De Vincenzo, Carmine Conte, Caterina Ricci, Giovanni Scambia & Giovanni Capelli. Long-term efficacy and safety of human papillomavirus vaccination.

„International Journal of Women’s Health”. 6, s. 999–1010, 2014. PMCID: PMC4262378.

• ↑ Rosalind Rowland & Helen McShane. Tuberculosis vaccines in clinical trials. „Expert Review of Vaccines”. 20 (5), s. 645–658, 2011. PMCID: PMC3409871.

• ↑ Casey J.R., Pichichero M,E. Acellular pertussis vaccine safety and efficacy in children, adolescents and adults. „Drugs”. 65 (10), s. 1367–1389, 2005. DOI:

10.2165/00003495-200565100-00005. PMID: 15977969.

• ↑ Multiple Vaccines and the Immune System Concerns | Vaccine Safety | CDC, www.cdc.gov [dostęp 2017-07-02] (ang.).

• ↑ Magdalena Koperny, Małgorzata Bała, Katarzyna Bandoła, Michał Seweryn, Jacek Żak. Analiza występowania niepożądanych odczynów poszczepiennych w

Polsce w latach 2003–2012. „Problemy Higieny i Epidemiologii”. 95, s. 609–615, 2014.

• ↑ Program szczepień ochronnych (PSO) Ministerstwo Zdrowia.

• ↑ Szczepienia Główny Inspektorat Sanitarny.

• ↑ Art. 115 Kodeksu wykroczeń.

• ↑ Sytuacja zdrowotna ludności w Polsce. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. [dostęp 2017-07-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-15)].

• ↑ Za nieszczepienie dzieci grożą grzywny. Ale coraz więcej rodziców uchyla się od tego obowiązku. Newsweek.pl, 2017-04-02. [dostęp 2017-07-01].

• ↑ Jaka jest liczba uchyleń dotyczących szczepień obowiązkowych?, Szczepienia.Info [dostęp 2021-05-14] (pol.).

• ↑ Skocz do:

a b Erin Hare: Facts Alone Won’t Convince People To Vaccinate Their Kids (ang.). FiveThirtyEight, 2017-06-12. [dostęp 2017-07-01].

• ↑ Włochy: obowiązkowe szczepienia dzieci, PolskieRadio.pl [dostęp 2017-07-01].

• ↑ Germany vaccination: Fines plan as measles cases rise, „BBC News”, 26 maja 2017 [dostęp 2017-07-01] (ang.).

• ↑ Skocz do:

a b c d Daniel Jolley & Karen M. Douglas. The Effects of Anti-Vaccine Conspiracy Theories on Vaccination Intentions. „PLoS One”. 9 (2), 2014. PMCID:

PMC3930676.

• ↑ Monika Grzesiak-Feldman: Psychologia myślenia spiskowego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 35–42. ISBN 978-83-235-2207-2.

• ↑ Skocz do:

a b c d e David A. Broniatowski i inni, Weaponized Health Communication: Twitter Bots and Russian Trolls Amplify the Vaccine Debate, „American Journal of

Public Health”, 108 (10), 2018, s. 1378–1384, DOI: 10.2105/AJPH.2018.304567, PMID: 30138075, PMCID: PMC6137759 (ang.).

• ↑ Olgierd Rudak: Obowiązkowe szczepienie psów przeciwko wściekliźnie (pol.). Czasopismo Lege Artis, 2016-05-23. [dostęp 2017-07-05].

• ↑ Szczepienia lisów wolno żyjących przeciwko wściekliźnie (pol.). Wojewódzki Inspektorat Weterynarii w Katowicach. [dostęp 2017-07-05]. [zarchiwizowane z

tego adresu (2017-07-05)].

1